SZKOŁY DUCHOWOŚCI •

ADAM WOLANIN SJ

Duchowość misyjna

W encyklice Redemptoris missio, na samym początku VIII rozdziału poświęconego w sposób szczególny duchowości misyjnej, Jan Paweł II pisze: „Powołanie misyjne ze swej natury wypływa z powołania do świętości”, a nieco dalej czytamy: „Powszechne powołanie do świętości jest ściśle związane z powszechnym powołaniem do działalności misyjnej: każdy wierny powołany jest do świętości i do działalności misyjnej” (RM 90). Opierając się na powyższych stwierdzeniach można by powiedzieć, że duchowość chrześcijańska jest ze swej natury duchowością misyjną. Takie rozumienie duchowości chrześcijańskiej wypływa z prawdy o misyjnej naturze Kościoła: „Kościół pielgrzymujący jest misyjny ze swej natury, ponieważ swój początek bierze wedle planu Ojca z posłania (ex missione) Syna i z posłania Ducha Świętego” ¹.

Duchowość misyjna, którą można przeżywać i realizować na różne sposoby, ma swoje źródło i korzenie w samej Ewangelii, i dlatego można by ją nazwać duchowością ewangeliczną. Jest to duchowość, której domaga się działalność misyjna. Mówi o tym jasno Jan Paweł II we wspomnianej wyżej encyklice: „Działalność misyjna wymaga specyficznej duchowości odnoszącej się w szczególny sposób do tych, których Bóg powołał, aby byli misjonarzami” (RM 87). Przez działalność misyjną rozumie się tutaj tę działalność Kościoła, której zasadniczym celem jest głoszenie Chrystusowej Ewangelii w środowisku, które jej (jeszcze) nie zna, i gdzie Kościół, wspólnota wierzących w Chrystusa, nie zapuścił jeszcze korzeni, a także tam, gdzie wspólnoty chrześcijańskie nie mają jeszcze odpowiednich i solidnych struktur kościelnych (por. RM 3) albo też, istniejąc już od dawna, znajdują się w stanie pewnego zastoju i osłabienia (por. DM 19).

Oprócz rozdziału VIII encykliki Redemptoris missio, innym punktem odniesienia w tych rozważaniach będą pewne cechy duchowości „ignacjańskiej”, to znaczy charakterystycznej dla świętego Ignacego Loyoli i jego duchowych synów, ponieważ jest to duchowość misyjna. Nie oznacza to, że duchowość innych zgromadzeń zakonnych pozbawiona jest misyjności. To, że autor odwołuje się w sposób szczególny właśnie do niej, wynika z dwóch istotnych powodów. Przede wszystkim, zna on tę duchowość nieco lepiej niż duchowość innych rodzin zakonnych. Ponadto, misyjność duchowości ignacjańskiej jest bardzo widoczna już w samym akcie fundacyjnym zakonu ². Konkretnym wyrazem tej misyjności jest tak zwany ślub circa missiones ³, którego przedmiotem jest posłuszeństwo Papieżowi w sprawach dotyczących misji (zadań) przez niego powierzonych.

Teologiczne aspekty duchowości misyjnej

Można by powiedzieć, że z punktu widzenia „teologii”, duchowość misyjna ma wymiar trynitarny, chrystologiczny, pneumatologiczny, a także eklezjalny. Wymiar trynitarny duchowości misyjnej przejawia się przede wszystkim w tym, że Bóg, Najświętsza Trójca, stanowi ostateczną rację i źródło nie tylko misyjnej natury Kościoła ale także jego samego istnienia. Oznacza to także, iż w samej Trójcy Najświętszej misja Kościoła ma swoje dopełnienie, albowiem ostatecznym celem tejże misji jest doprowadzenie ludzi do uczestnictwa w życiu Bożym ⁴. O tej podstawowej prawdzie przypomina Jan Paweł II w encyklice Redemptoris missio, mówiąc, że Sobór Watykański II „podkreślił «misyjność» Kościoła, opierając ją w sposób dynamiczny wprost na misji trynitarnej” (RM 1) ⁵.

Wymiar chrystologiczny misji Kościoła i całej jego duchowości misyjnej jest szczególnie widoczny w „posłaniu” Jezusa Chrystusa na świat, dla dokonania dzieła odkupienia ludzkości, oraz w tym, że ten sam Jezus Chrystus stał się głównym „przedmiotem” wiary i misyjnego przepowiadania Kościoła. To właśnie Jezus Chrystus, „posłuszny woli Ojca”, stał się jedynym i żywym narzędziem zbawienia ⁶. To w Jezusie Chrystusie Bóg pojednał ze sobą ludzkość. W tym znaczeniu Jezus Chrystus jest pierwszym i najbardziej skutecznym „misjonarzem”, ponieważ nie tylko głosił zbawienie, ale przede wszystkim stał się Zbawicielem.

Pneumatologiczny ⁷ wymiar misji i duchowości misyjnej wyraża się przede wszystkim w tym, że to sam Duch Święty kieruje misyjną działalnością Kościoła, prowadząc go ku coraz głębszemu rozumieniu tajemnicy Jezusa Chrystusa i całej Bożej rzeczywistości. To Duch jest głównym inspiratorem najwłaściwszych i najpewniejszych „dróg misyjnych” oraz głównym autorem wiary i przemiany, jaka dokonuje się w ludzkich sercach pod wpływem usłyszanego i przyjętego słowa Bożego. Papież Paweł VI nazwał Ducha Świętego „duszą Kościoła” i „głównym sprawcą ewangelizacji” ⁸, a Jan Paweł II mówi o Nim jako o nadrzędnym podmiocie całego misyjnego dzieła Kościoła (por. RM 21, 30).

Z tym potrójnym wymiarem teologicznym duchowości misyjnej ściśle związany jest jej wymiar eklezjalny. Kościół jest kontynuatorem zbawczej misji Chrystusa (por. RM 1) i pragnie ją wypełnić w wierności Jego nauce i w uległości natchnieniom Ducha Świętego. Oznacza to, że każdy misjonarz głosi nie „swoje przemyślenia”, lecz Ewangelię Chrystusa, w imieniu Kościoła, który go posyła na mocy autorytetu Chrystusa. Misja ewangelizacyjna nie jest dla nikogo aktem indywidualnym (odosobnionym), lecz jest głęboko zakorzeniona we wspólnocie kościelnej, to zaś oznacza, że misja ma wymiar eklezjalny (por. EN 60).

Praktyczne aspekty duchowości misyjnej

Nawiązując do przykładu Apostołów i pierwszej wspólnoty chrześcijańskiej Jan Paweł II przypomina, że duchowość misyjna „wyraża się przede wszystkim w życiu pełnym uległości Duchowi Świętemu [...], by On nas kształtował wewnętrznie” i abyśmy w ten sposób bardziej upodabniali się do Chrystusa (RM 87). To Duch Święty, który jest pierwszym Darem Zmartwychwstałego Chrystusa dla wierzących ⁹, Darem żywym, bo Osobą, Darem niestworzonym, bo współistotnym z Bogiem Ojcem i Synem ¹⁰, który jest Duchem prawdy i męstwa, daje nam głębsze i pełniejsze poznanie Chrystusa i uzdalnia nas do tego, byśmy wielkodusznie i z odwagą wyznawali i głosili Jego imię wszystkim narodom. To właśnie Duch Święty kieruje nasze serca ku Chrystusowi i wzbudza w nas głęboką miłość ku Niemu oraz gotowość przyjęcia wszelkich konsekwencji tej miłości, gotowość „pójścia za Nim drogą cierpienia i upokorzenia” (RM 87), którą przebył nasz Mistrz i Pan, w całkowitym ogołoceniu siebie, które rodzi się z miłości i miłość wyraża, aż do samego Krzyża. Albowiem „misje przebywają tę samą drogę i doprowadzają do stóp Krzyża” (RM 88).

Owa uległość Duchowi Świętemu, który kształtuje nas na wzór Chrystusa i każe podążać Jego drogą, jest ściśle związana z głęboką miłością i czcią w stosunku do tych wszystkich, którym się głosi Ewangelię Chrystusa. Także i w tym wypadku misjonarz winien odwoływać się do wzoru Mistrza, Dobrego Pasterza, który przyszedł, „by rozproszone dzieci Boże zgromadzić w jedno” (J 11, 52; por. RM 89).

„Gorliwość o dusze”, która winna ożywiać misjonarzy i „która czerpie natchnienie z samej miłości Chrystusowej, wyrażającej się w troskliwości, łagodności, współczuciu, otwarciu na innych, zainteresowaniu ludzkimi problemami” (RM 89), łączy się w sposób nierozłączny z miłością i wiernością w stosunku do Kościoła, w imieniu którego głosi się Chrystusową Ewangelię.

Duchowość prawdziwie misyjna, czyli w duchu misji Chrystusowej, rodzi się przede wszystkim z kontemplacji tajemnicy Wcielenia Syna Bożego, bo to właśnie ona jest wyznacznikiem pełni czasów oraz początkiem Bożej misji wśród ludzi i początkiem nowej ery w dziejach ludzkości. To właśnie ciągła kontemplacja tej wzniosłej tajemnicy winna kształtować ducha misyjnego nie tylko każdego „towarzysza Jezusowego”, ale także każdego misjonarza: „Ignacy [Loyola] i jego pierwsi towarzysze w doświadczeniu duchowym Ćwiczeń zwrócili baczną uwagę na to wszystko, co stanowiło świat ich czasów, by rozpoznać jego potrzeby i wyzwania. Długo kontemplowali Trzy Osoby Boskie, które spoglądają na całą powierzchnię i obszar całego świata pełnego ludzi i postanawiają, że druga Osoba Boska stanie się człowiekiem dla zbawienia rodzaju ludzkiego. [...] W ten sposób starali się zrozumieć, jak odpowiadając na wezwanie Chrystusa Pana, mogliby lepiej i skuteczniej pracować przy budowaniu Jego Królestwa” ¹¹.

Prawdziwy misjonarz nie będzie zwyczajnym „sprzedawcą słów”, może bardzo pięknych ale często jałowych i bezowocnych, na wzór niektórych mistrzów krasomówczej sztuki, o których wspomina święty Augustyn w Wyznaniach ¹². Prawdziwy misjonarz będzie się starać przede wszystkim o to, aby głoszoną przez siebie Ewangelię potwierdzać swoim życiem. Prawdziwy misjonarz będzie przede wszystkim świadkiem Jezusa Chrystusa, gotowym przypieczętować swoje świadectwo nawet własną krwią ¹³.

Prawdziwi misjonarze to ludzie, których głównym atutem i najpewniejszą legitymacją ich autentyczności jest ich osobista świętość. Duchowość misyjna domaga się świętości, a zarazem do niej prowadzi (por. RM 90 i EN 75).

Duchowość misyjna zakłada, że „Misjonarz jest człowiekiem Błogosławieństw” (RM 91). Jan Paweł II zwraca uwagę, że „znamiennym rysem autentycznego życia misjonarza jest radość wewnętrzna płynąca z wiary” i że „winien [on] być człowiekiem modlitwy kontemplacyjnej i czynu”, albowiem „misjonarz, który nie oddaje się kontemplacji, nie może głosić Chrystusa w sposób wiarygodny” (RM 91). Do konieczności łączenia działalności apostolskiej (misyjnej) z kontemplacją nawiązuje także jeden z dekretów 31 Kongregacji Generalnej Towarzystwa Jezusowego: „Apostoł Towarzystwa mocą swego powołania jest wezwany, aby był kontemplatywnym w działaniu. [...] W naszym wewnętrznym zjednoczeniu z Chrystusem życie modlitwy i działalność apostolska nie mogą być rozdzielane, ale powinny w ten sposób tworzyć niepodzielną jedność, aby działanie z modlitwy nieustannie czerpało siłę i światło i do niej nakłaniało” ¹⁴. Dekret 33 Kongregacji Generalnej przypomina zaś, że „towarzysz Jezusa w takim stopniu jest człowiekiem posłanym, w jakim jest zjednoczony z Bogiem, tak żeby ręka Boża właściwie nim kierowała” ¹⁵.

Ponieważ głównym „promotorem” i „nadrzędnym podmiotem” działalności misyjnej Kościoła jest Duch Święty, zatem misjonarze winni być świadomi tego, że nawet najdoskonalsze i najbardziej wyrafinowane przygotowanie z ich strony będzie całkiem bezowocne, jeśli zabraknie mocy Ducha Świętego. Żadne misyjne metody, żadna, nawet najbardziej starannie opracowana strategia, żadne „chwyty misjonarskie”, nigdy nie zastąpią dyskretnego działania Ducha Świętego (por. EN 75). Święty Paweł, Apostoł narodów, był o tym głęboko przeświadczony, kiedy pisał, że na nic się zda misjonarski trud siania i podlewania, jeśli zabraknie mocy Tego, który wzrost daje: „Ja siałem, Apollos podlewał, lecz Bóg dał wzrost. Otóż nic nie znaczy ten, który sieje, ani ten, który podlewa, tylko Ten, który daje wzrost – Bóg” (1 Kor 3, 6-7).

O tym, że Duch Święty jest istotnie „nadrzędnym podmiotem” misyjnej działalności Kościoła, można się łatwo przekonać, gdy się czyta Dzieje Apostolskie, które są pierwszym i najważniejszym źródłem poznania początków pierwotnego Kościoła.

Przede wszystkim autor Dziejów przypomina, że Apostołowie mieli stać się świadkami Chrystusa, począwszy od Jerozolimy „aż po krańce ziemi” (Dz 1, 8), ale dopiero po otrzymaniu daru Ducha Świętego. Tekst mówi dosłownie: „wkrótce zostaniecie ochrzczeni Duchem Świętym” (Dz 1, 5), a to oznacza: „zostaniecie zanurzeni” w Duchu Świętym, aby od Niego zaczerpnąć całą moc do odważnego świadczenia o Jezusie i głoszenia Jego Ewangelii. To właśnie pod kierownictwem Ducha Świętego Filip diakon przyłączył się do wozu urzędnika królowej Kandaki i „opowiedział mu Dobrą Nowinę o Jezusie”, nawiązując do czytanego przez tegoż urzędnika tekstu proroka Izajasza (Dz 8, 25-35). Innym przykładem potwierdzającym kierowniczą rolę Ducha Świętego w misyjnej działalności Kościoła jest opis początków misji Pawła i Barnaby. Pod natchnieniem Ducha Świętego zgromadzona na modlitwie wspólnota w Antiochii „wyznacza” Barnabę i Szawła do dzieła, do którego tenże Duch ich powołał (Dz 13, 2). „Wysłani przez Ducha Świętego”, udali się do Seleucji i na Cypr (Dz 13, 4). Tak rozpoczęły się „wędrówki misyjne” Apostoła narodów.

Można by powiedzieć, że charakterystycznym rysem duchowości misyjnej jest przeżywanie i wypełnianie powierzonej misji w duchu Chrystusowym, to znaczy przede wszystkim w duchu posłuszeństwa i bezwzględnej wierności Bogu, na wzór samego Chrystusa.

Nie należy mylić duchowości misyjnej z tak zwanym duchem misyjnym czy gorliwością apostolską. Albowiem może się zdarzyć, że gorliwość apostolska czy duch misyjny będą pozbawione duchowości misyjnej, choć takie stwierdzenie może wydawać się komuś nie do przyjęcia czy też pozbawione sensu.

Tak zwany duch misyjny będzie pozbawiony prawdziwej duchowości misyjnej, jeśli zapomni się o konieczności „obumierania sobie”, „pomniejszania siebie” po to, by w sercach ludzkich zrodził się i wzrastał sam Chrystus. Gorliwość apostolska pozbawiona zostanie ducha misyjnego, jeśli ulegnie się pokusie zastąpienia Ewangelii Jezusa Chrystusa wartościami drugorzędnymi, pobożnymi lecz pustymi sloganami; jeśli zamiast głoszenia Ewangelii proponuje się religijną ideologię. Nie będzie też duchowości misyjnej w takiej gorliwości apostolskiej, która w imię samego Boga byłaby gotowa zniszczyć czy poniżyć człowieka, stworzonego na „obraz i podobieństwo” Boga (por. Rdz 5, 1; Jk 3, 9). Dlatego też nikt, „kto nie miłuje brata swego, którego widzi, nie może miłować Boga, którego nie widzi” (1 J 4, 20).

Misjonarze, czyli ci, którzy są „posłani” przez Kościół, aby ludziom głosić Chrystusową Ewangelię, winni być gotowi zrezygnować, kiedy zajdzie potrzeba, z własnych „pewników” i „zabezpieczeń” po to, by dać się „uwieść” i poprowadzić Bożemu Duchowi. Nawrócenie Korneliusza, które dokonało się za pośrednictwem powtórnie nawróconego wtedy świętego Piotra Apostoła (por. Dz 10, 34-35), stanowi dla nas w tym względzie bardzo cenną naukę. Innym równie cennym pouczeniem jest reakcja Jezusa na „zapał i gorliwość” Jakuba i Jana, „synów gromu”, którzy posunęli się nawet do tego, by prosić Go o zniszczenie ogniem niegościnnych mieszkańców pewnego samarytańskiego miasteczka (por. Łk 9, 54-55).

Parafrazując pewne zdanie przełożonego generalnego jezuitów, ojca Petera-Hansa Kolvenbacha, można by powiedzieć, że w życiu duchowym „liczy się nie tylko to, co się da policzyć”. Gdyby jedynym lub najważniejszym kryterium wartości danego dzieła czy też sukcesu danej osoby była „wielka liczba”, wtedy wszystko, czego dokonał Jezus Chrystus w czasie swojego ziemskiego życia, miałoby niewielką wartość, a może nawet należałoby uznać Jego misję za niepowodzenie. Wiadomo jednak, że najważniejszym celem misji i posłannictwa Jezusa Chrystusa było zbawienie ludzkości, zgodnie z odwiecznym Bożym planem, a nie zdobycie poklasku. Podobnie misjonarze, chcąc pozostać wiernymi „duchowi Jezusa Chrystusa”, w wypełnianiu swojej misji nigdy nie powinni szukać uznania i poklasku dla siebie, lecz jedynie dobra tych, do których są posłani.

Duch misyjny to przede wszystkim „duch posłanego przez Boga Jezusa” nie po to, aby niszczyć i gubić, lecz po to, aby „wszelkie niemoce leczyć”, „odnaleźć tych, którzy się zagubili”; po to, aby przebaczać i zbawiać; aby obdarzyć ludzi pełnią Bożego życia.

¹ Sobór Watykański II, Dekret o działalności misyjnej Kościoła Ad gentes divinitus [DM], 2.
² Por. Formułę Instytutu Towarzystwa Jezusowego zatwierdzoną przez Juliusza III i zawartą w bulli Exposcit debitum, wydanej 21 lipca 1550, w: Nasze jezuickie życie. Wybór tekstów „Konstytucji”, dekretów Kongregacji Generalnych i innych dokumentów, Oficyna Przeglądu Powszechnego, Warszawa 1993, s. 17-18.
³ Por. tamże, s. 73.
⁴ Por. DM 2; zob. także Ef 1,3-14; 2,18; Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium [LG], 4, 48.
⁵ Zob. też LG 4: „Tak to cały Kościół okazuje się jako «lud zjednoczony jednością Ojca i Syna i Ducha Świętego»„.
⁶ Por. DM 3; RM 4-11.
⁷ Używamy tutaj tego słowa, ponieważ przymiotnikowa forma „duchowy” nie oddaje w sposób właściwy znaczenia, o jakie tutaj chodzi, a mianowicie „właściwy Duchowi Świętemu” lub „charakterystyczny dla Ducha Świętego”.
⁸ Por. Adhortacja apostolska Evangelii nuntiandi [EN], 75.
⁹ Por. IV Modlitwa Eucharystyczna.
¹⁰ Por. Jan Paweł II, Encyklika o Duchu Świętym w życiu Kościoła i świata Dominum et vivificantem, 10.
¹¹ 32 Kongregacja Generalna, dekret 4, w: Nasze jezuickie życie, dz. cyt., s. 115; por. Ćwiczenia duchowne, 102, 107, 108.
¹² Por. św. Augustyn, Wyznania IX 2; IX 5.
¹³ Greckie słowo „martyria”, tłumaczone zazwyczaj jako „męczeństwo”, oznacza właśnie „świadectwo”.
¹⁴ Por. dekret 4, w: Nasze jezuickie życie, dz. cyt., s. 123.
¹⁵ Dekret 1, w: Nasze jezuickie życie, dz. cyt., s. 124. W wydaniu tej książeczki istnieje drobna pomyłka, bo zamiast Kongregacji 33 mówi się o Kongregacji 23.