Nie tylko można, ale trzeba rozeznawać powołanie od chwili zgłoszenia się kandydata do seminarium aż do tego najważniejszego momentu w historii każdego powołania, którym są święcenia kapłańskie. Jest taki moment w liturgii święceń, kiedy biskup wypowiada słowa: "Z pomocą Pana Boga wybieramy tych naszych braci na urząd kapłanów". W ścisłym sensie powołaniem jest ten właśnie moment wyboru przez Kościół i dla Kościoła tych oto ludzi. Odpowiedzialność za rozeznanie powołania spoczywa dlatego przede wszystkim na biskupie, który oczywiście działa w tej sprawie razem ze swoimi współpracownikami, na pierwszym miejscu z przełożonymi seminarium.

Nie wystarcza jednak, by tylko oni rozeznawali powołania. Seminarium działa w Kościele -- powszechnym i lokalnym. Dlatego zadanie seminarium jest też zadaniem całego Kościoła lokalnego i wszystkich jego członków -- według ich własnego powołania i odpowiedzialności. Stąd konieczna jest współpraca z seminarium duszpasterzy i całych parafii, z których pochodzą klerycy, ich rodzin i wszystkich ludzi, którym sprawa przygotowania dobrych kapłanów leży na sercu.

Nie, nie może tego wiedzieć. Ale też wcale wszystkiego wiedzieć nie musi, żeby podjąć odpowiedzialną decyzję. W takiej samej sytuacji jest zresztą każdy, kto podejmuje decyzję wiążącą go na całe życie -- wybór drogi życiowej, małżeństwa lub samotności, zawodu itp. Dlatego też wyboru powołania nie można opierać na własnym tylko rozeznaniu. Słowo "powołanie" mówi przecież o tym, że to nie ja wybrałem coś, co wydaje mi się dla mnie odpowiednie, ale że zostałem wybrany i powołany do czegoś przez kogoś. Istota rzeczy polega zatem na rozeznaniu, czy Pan Bóg chce mnie tu właśnie, w tym zadaniu i w tym stanie życia, czy nie.

To rozeznanie nie jest możliwe z ostateczną pewnością tylko od naszej strony, przez samego człowieka. Nie wystarczy, że tak mi się wydaje, że zebrałem pewną ilość znaków, które utwierdzają mnie w takim czy innym przekonaniu. Wielu ludzi uważa, że to wystarczy, klerycy czasem też tak uważają. Jednak subiektywne przekonanie o własnym powołaniu jest tylko elementem całej sprawy. Powołanie przychodzi skądinąd, nie ja o nim decyduję, więc moje poczucie, moje wrażenie, jak mówią niektórzy, że "się tu czuję" albo "się nie czuję" nie ma decydującego znaczenia, chociaż oczywiście jest ważne i potrzebne.

Oczywiście są. Trudno je jednak przedstawić zupełnie jednoznacznie, bo są to kryteria dotyczące żywych ludzi w żywej wspólnocie Kościoła. Niektóre z nich są sprecyzowane przez nauczanie i prawo kościelne -- także przez zasady obowiązujące poszczególne seminaria (zwykle dostosowane do sytuacji i potrzeb danego kraju, regionu czy diecezji), inne wynikają z tych pierwszych i z codziennej praktyki życia seminaryjnego czy szerzej kościelnego. Stosunkowo łatwo rozeznać, czy kandydaci mają odpowiednie zdrowie fizyczne i psychiczne, czy cieszą się dobrą opinią, czy są ludźmi chrześcijańskiej wiary i zasad moralnych, a także czy spełniają przynajmniej minimalne wymogi w dziedzinie zdolności do nauki i do pracy duszpasterskiej w dzisiejszych warunkach. Wszystkie te kryteria są ważne, żadne z nich nie jest jednak zazwyczaj decydujące samo w sobie, ale w połączeniu z innymi. Powtórzę: decydujący jest sakramentalny akt powołania przez Kościół przy udzielaniu święceń. Ten, kto ważnie i godziwie przyjął święcenia, może powiedzieć, że z całą pewnością ma powołanie do kapłaństwa.

Praca kapłańska dzisiaj wymaga pewnego poziomu wiedzy. Ten poziom jest określany dla wszystkich jako minimum konieczne. Może się zdarzyć, że ktoś zgłasza się do seminarium, ale nie jest w stanie sprostać wymaganiom studiów albo nie jest w stanie studiów skończyć. Trzeba wtedy zapytać, czy w ogóle nie jest w stanie, czy może tylko chwilowo, w tej konkretnej sytuacji. Jeżeli w ogóle nie jest w stanie skończyć wymaganych studiów, trzeba przyjąć, że nie ma powołania kapłańskiego, bo z tą misją związane jest takie zrozumienie świata, Kościoła, swojej roli i miejsca w Kościele i wynikających stąd zadań, które jest niemożliwe bez wejścia w Tradycję i odpowiedniego pogłębienia wiedzy i wiary.

Słabsi naukowo klerycy powołują się czasem na przypadek św. Jana Vianneya, który rzeczywiście nie był zdolny do skończenia studiów seminaryjnych, mimo że wymagania były wówczas z pewnością mniejsze niż dzisiaj. To jest jednak wyjątek -- jego przełożeni dlatego zgodzili się na jego święcenia, że miał głębokie rozumienie spraw Bożych, chociaż nie był w stanie zdawać egzaminów z teologii.

Inaczej jest z tymi, którzy tylko chwilowo nie są w stanie podjąć studiów albo im sprostać. To się zdarza -- głównie z powodu pewnych zaniedbań środowiskowych, czy słabości szkół, które kończą kandydaci do kapłaństwa (warto zauważyć, że blisko połowa z nich ma wykształcenie średnie techniczne, co niekoniecznie dobrze przygotowuje do studiowania filozofii i teologii). Jeszcze wciąż nie mamy dobrych rozwiązań dla takich sytuacji. Toczy się w tej chwili dyskusja nad tzw. ratio studiorum, czyli zasadami i programem studiów teologicznych dla kleryków. Wśród projektów jest też propozycja zróżnicowania form studiów -- poza zwyczajnym programem dla większości, powinna być możliwość uzupełnienia własnego przygotowania dla tych kleryków, którym go z początku brak, oraz możliwość indywidualnego poszerzenia programu studiów przez najzdolniejszych.

Nasze studia wymagają reformy i jak wspomniałem reforma taka się dokonuje. Nie jest to sprawa całkiem łatwa i z pewnością nie wystarczy tu kryterium "przydatności wiedzy w duszpasterstwie". Chodzi przecież o przygotowanie i wykształcenie ludzi zdolnych do duszpasterstwa przez następnych kilka dziesięcioleci. Projekty idą rzeczywiście w kierunku redukcji ilości wykładów na rzecz zwiększonej ilości ćwiczeń i form pracy seminaryjnej. Reforma nie jest łatwa także z przyczyn psychologicznych -- nie wszyscy wykładowcy są przygotowani do nowych metod pracy. Rektorzy seminariów zgadzają się jednak co do konieczności i co do zasadniczego kierunku zmian. Trzeba też dodać, że po części reforma taka już się dokonała w połowie lat siedemdziesiątych, kiedy spełniono najważniejsze postulaty dokumentów soborowych.

Dość powszechne poczucie kleryków, że są przeciążeni nauką, jest prawdą, jednak tylko częściową. Nawet po jeszcze większej redukcji materiału część z nich tak będzie twierdzić. Wynika to z wielu okoliczności: najważniejsze z nich to wspomniany już brak intelektualnego rozbudzenia wielu kleryków (nie podjęliby żadnych studiów, gdyby nie było to konieczne na drodze do kapłaństwa, którego pragną) oraz ich nastawienie praktycystyczne.

Składa się na to szereg przyczyn. Po pierwsze, Stolica Apostolska wyraźnie życzy sobie, żeby w przygotowaniu kapłanów dawać pierwszeństwo kapłanom. Po drugie, wciąż jeszcze nie ma w Polsce tylu świeckich przygotowanych do zadania kształcenia kleryków, żeby stanowili oni rzeczywistą alternatywę dla wykształconych kapłanów. Bardzo rzadko zdarza się sytuacja, że jest do wyboru równie dobrze przygotowany świecki i ksiądz. Mamy też coraz większą ilość dobrze przygotowanych kapłanów, którzy kończą uczelnie krajowe i zagraniczne.

Dochodzą jeszcze problemy czysto organizacyjne i finansowe. Księża mają zwykle zapewnione utrzymanie w instytucjach kościelnych, natomiast bardzo niewielu świeckich mogłoby utrzymać siebie i rodzinę za pensje, które w tej chwili są w stanie płacić uczelnie kościelne, utrzymujące się przecież ze składek wiernych i nie mające dotacji państwowych.

Wymiaru duchowego i intelektualnego w formacji kapłańskiej nie można rozdzielać. Można dyskutować nad tym, czy księża są lepiej rozwinięci duchowo i przygotowani do kształcenia kleryków niż świeccy. Wielu księży tak, ale niektórzy nie. Wielu świeckich tak, inni nie.

Nie powinniśmy jednak tworzyć sztucznych podziałów: że "przewodnikami duchowymi" mają być kapłani, a świeccy podejmowaliby pracę wyłącznie w zakresie intelektualnym. Studiowanie teologii wiąże się koniecznie z życiem duchowym -- chociaż nie zawsze łatwo o tym przekonać studentów, zarówno kleryków, jak i świeckich. Czasem trudno też do tego przekonać wykładowców. Częścią studiów teologicznych jest duchowość, a częścią duchowości kapłana jest studiowanie teologii.

We wszystkich dokumentach kościelnych akcentuje się, że studia kleryków mają mieć charakter pastoralny. Najczęściej rozumie się to tak, że studia te mają się "przydać praktycznie" w pracy duszpasterskiej. To jest jednostronne rozumienie problemu. Chodzi o to, że młody ksiądz ma wyjść z seminarium jako ktoś, kto jest zdolny do duszpasterstwa. Chodzi o ukształtowanie całej osoby, która ma widzieć i rozumieć swoje zadanie w Kościele. Do pewnego stopnia analogicznie wygląda sprawa ze świeckimi studentami teologii -- zwłaszcza tymi, którzy zamierzają pracować jako katecheci, co również jest przecież pewną formą duszpasterstwa.

I to jest sprawa złożona. Ojców duchownych, czyli kierowników duchowych wybiera się spośród księży zdolnych do podjęcia tej pracy i związanej z nią wielkiej odpowiedzialności. Wbrew pozorom nie ma takich wcale wielu. Poza osobistą zdolnością kapłana do takiej pracy potrzebne jest odpowiednie przygotowanie fachowe. Niedawno pojawiła się inicjatywa stworzenia studium dla ojców duchownych -- będzie to studium wakacyjno-zaoczne, by nie odrywać księży od ich bieżących zadań.

Ma on towarzyszyć klerykom w ich rozwoju duchowym. Jest odpowiedzialny za religijno-modlitewne życie seminarium. Ma się też troszczyć o rozwój życia duchowo-modlitewnego każdego kleryka i dlatego jest zobowiązany do stałego, osobistego z nim kontaktu. Są to na ogół rozmowy wewnętrzne i ojciec duchowy przestrzega tajemnicy tych rozmów (podobnej do tajemnicy spowiedzi). O osobistych problemach kleryka nie może bez wyraźnej zgody zainteresowanego rozmawiać z nikim innym -- w szczególności nie wolno mu ujawniać nic z tych rozmów wobec tych przełożonych seminarium, którzy podejmują decyzje o dopuszczeniu do święceń. Chodzi o zapewnienie możliwie największej otwartości i szczerości rozmowy kleryka z jego ojcem duchownym. Rozmowy takie mają pomóc klerykowi rozeznać własny stan, swoje powołanie, mają też pomóc w podjęciu decyzji -- czy to wytrwania w zamiarze zostania kapłanem, czy też odejścia z seminarium.

Około dwustu, a dwóch ojców duchownych. Każdy ma więc około stu podopiecznych. Jest to zatem wielka i trudna praca, dlatego też nie jest łatwo znaleźć księdza, który mógłby i chciał podjąć się takich zadań.

Raz na zawsze i jednoznacznie określony zespół takich cech pewnie nie istnieje, można natomiast mówić o mniej lub bardziej stałych oczekiwaniach kierowanych pod adresem kapłanów. Są więc oczekiwania, które prawie nie zmieniają się przez wieki, i są takie które zależą od czasu, miejsca i okoliczności. Ktoś, kto np. jest egoistą, zachłannym, złośliwym, nieskorym do pomocy innym, nigdy nie będzie dobrym księdzem bez względu na to, czy będzie żył w XV czy XX wieku. Są jednak rzeczy, które były potrzebne i możliwe w wieku XV, a dziś są nie do pomyślenia -- i oczywiście także odwrotnie.

Muszę na tym miejscu powiedzieć, że z zasady jestem wrogiem uogólnień typu "współczesny człowiek", "współczesny świat", "współczesny kapłan" itp. -- oraz tworzonych na tej podstawie "modeli" czy "zespołów cech". To są bardzo często tylko fantomy, a naprawdę liczą się konkrety: konkretni ludzie, kon{retne cechy i konkretne odpowiedzi na prawdziwe ludzkie potrzeby.

Oczywiście. Tylko że to właśnie oznacza, iż mamy uważnie patrzeć i codziennie na nowo pytać, co jest, a co ma być. Pewne uogólnienia są potrzebne, ale pełnią one rolę pomocniczą wobec żywego dialogu ludzi, którzy za siebie nawzajem odpowiadają. Taką istotną, a zarazem pomocniczą rolę pełnią dokumenty kościelne -- przede wszystkim wskazania Stolicy Apostolskiej -- ostatnio posynodalna adhortacja "Pastores dabo vobis" i towarzyszące jej bardziej szczegółowe instrukcje. Taką rolę mają też spełniać przygotowywane właśnie nowe "Podstawowe zasady formacji kapłańskiej w Polsce".

Przygotowując program pracy seminarium na każdy kolejny rok, stajemy przed pytaniem, czego Pan Bóg od nas oczekuje w tym miejscu, w tym czasie i wobec tych ludzi. Odpowiadamy na to pytanie, odwołując się do wskazań Kościoła Powszechnego i do życia Kościoła w naszej diecezji, ale odpowiedzi tworzą żywi ludzie, tacy, jacy są -- ich wiara lub brak wiary, ich mądrość lub brak mądrości, ich miłość lub brak miłości.

Rozumiano to na ogół tak, że trzeba dać klerykom solidną, obiektywną wiedzę psychologiczną, nie nazbyt ukierunkowaną, nie związaną wyłącznie z którąś z wielkich szkół psychologicznych. To jednak nie wystarczy. Psychologia jest dla kleryków nauką pomocniczą, która ma im pomóc w poznaniu samych siebie i ludzi, z którymi będą współpracować. Potrzebne są zatem pewne ukonkretnienia, których nie można osiągnąć bez ćwiczeń, pracy w grupach itd. Tak układamy obecny program psychologii i pedagogiki -- i mamy nadzieję, że nowe ratio studiorum potwierdzi taki kierunek zmian.

Seminarium jest wyższą uczelnią, której naczelnym zadaniem nie jest oczywiście kształcenie ogólne we wszystkich możliwych dziedzinach. To w zasadzie powinna dawać dobra szkoła średnia. Polskie szkoły średnie wypuszczają jednakże maturzystów, których poziom wiedzy ogólnej często nie wystarcza do podjęcia studiów wyższych na takim poziomie, jakiego oczekuje się od przyszłych kapłanów. Jest to zatem pewne ograniczenie, bo my przecież nie możemy i nie jesteśmy w stanie tego średniego wykształcenia ogólnego uzupełniać i pogłębiać. To, co możemy zaoferować, to dobra biblioteka i warunki, żeby z niej korzystać. Seminarium ma też być ciekawe świata i intelektualnie otwarte. Dlatego organizowane są spotkania z ludźmi, którzy mają nam coś ważnego do powiedzenia -- także z ludźmi nauki.

Jeżeli natomiast chodzi o nauczanie współczesnej teologii, czasem pojawia się zarzut, że uczymy jedynie tomizmu (ponieważ Sobór to właśnie zaleca). To jest nieporozumienie. W dokumencie soborowym mowa o nauczaniu wnikania w prawdy teologiczne, "mając tu za mistrza św. Tomasza", co nie oznacza posługiwania się wyłącznie rozwiązaniami św. Tomasza. Akwinata jest mistrzem filozoficznego i teologicznego myślenia. Dlatego zaniedbanie nauczania jego myśli i całej wielkiej tradycji tomistycznej byłoby poważnym błędem -- także i przede wszystkim wobec miejsca i znaczenia, które ma ona w dawnym i współczesnym życiu Kościoła. Myślę jednak, że dzisiaj bardziej chodzi o pracę w duchu św. Tomasza, niż o powtarzanie jego rozwiązań.

Jeśli zaś chodzi o współczesne kierunki i poglądy teologiczne, w podstawowym wykładzie nie można oczywiście nauczać ich wszystkich. Można jednak i trzeba nauczyć rozeznania w tym, co się dzisiaj dzieje w teologii, i rozumienia tego, co się dzieje, w powiązaniu z całą tradycją Kościoła -- także w powiązaniu z tradycjami innych Kościołów i wspólnot chrześcijańskich.

Różnie bywa to rozwiązywane w poszczególnych diecezjach, ale system wszędzie jest mniej więcej ten sam. Obowiązujące dawniej po święceniach regularne egzaminy tzw. wikariuszowskie, zakończone egzaminem proboszczowskim, są coraz częściej zastępowane systemem kilkuletniego dokształcania. Programy tego0kształcenia układają poszczególne uczelnie w porozumieniu z Kuriami Biskupimi. Możliwa jest także kontynuacja studiów na wydziałach teologicznych -- studia licencjackie (specjalizacja) i doktoranckie. Stosunkowo wielu młodych księży z tej możliwości korzysta, pokonując nieraz duże trudności, żeby docierać do istniejących w Polsce "regionalnych" uczelni.

Tu również są różne rozwiązania w poszczególnych diecezjach. Generalnie jednak jest tak, że księży obowiązują regularnie odbywane rekolekcje (w Archidiecezji Poznańskiej przez pierwszych dziesięć lat po święceniach co roku, a później co dwa lata). W kapłańskich wspólnotach dekanalnych organizuje się comiesięczne dni skupienia. Każdy dekanat ma też swojego ojca duchownego, który jest odpowiedzialny na terenie dekanatu za życie duchowe księży. Istnieje też wiele -- coraz więcej! -- inicjatyw samych księży, którzy spotykają się w małych wspólnotach, żeby się razem modlić i pomagać sobie w życiu duchowym i pracy duszpasterskiej. Sądzę, że ten ruch będzie się rozwijał, ponieważ większość młodych księży czuje potrzebę takiej wspólnoty i współpracy.

To zrozumiałe, że każda diecezja chce mieć własne seminarium. Jest o tym mowa także w dokumencie soborowym. Na tym również polega odpowiedzialność biskupa, żeby kształcił swoich kapłanów. Ma to również wymiar praktyczny, studiowanie w seminarium poza własną diecezją utrudnia wrastanie w życie tej diecezji. Z drugiej strony rzeczywiście pojawia się niepokój o poziom intelektualny małych seminariów. Żeby wykształcić potrzebną kadrę wykładowców, potrzeba kilkunastu, jeśli nie kilkudziesięciu, lat. Wielu księży trzeba na kilka lat oderwać od ich pracy w parafiach, a nie wszyscy z tych wybranych będą w stanie ukończyć studia specjalistyczne, i nie wszyscy muszą się sprawdzić jako wykładowcy w seminarium. Przed diecezją, która chce stworzyć własne seminarium, stają więc ogromne trudności. Są to procesy, których nie można przeprowadzić ani szybko, ani łatwo.

Niewątpliwie jesteśmy w tej chwili w Europie dość szczególnym miejscem, gdzie silna wciąż tradycja i kultura religijna zderza się z tym, co czasem nazywa się "kulturą pochrześcijańską". Zadania, które wynikają z tej sytuacji, to jest dziś polska specyfika. Oczywiście dotyczy to także i bardzo mocno polskich seminariów. Nie chodzi o to, żeby na trudne wyzwania, przed którymi stajemy, odpowiadać niechęcią czy agresją, trzeba sobie raczej odpowiedzieć na pytanie, co mamy i co możemy teraz zrobić.

W środowisku rektorów polskich wyższych seminariów duchownych uświadomiliśmy sobie ostatnio, że nie ma już też tylko jednej polskiej odpowiedzi na wyzwania czasu, ponieważ nie ma też tylko jednej ogólnopolskiej sytuacji. Inna jest sytuacja w starych diecezjach z wielką tradycją i inna na przykład w nowych diecezjach polsko-niemieckiego pogranicza. Oznacza to potrzebę szukania różnych modeli życia seminarium -- takich, które będą odpowiadały potrzebom i zadaniom poszczególnych Kościołów lokalnych.

Klerykom trzeba dzisiaj pokazywać nie tylko Kościół, z którego wyrośli, który mniej lub bardziej dobrze znają, ale też Kościół, jakiego nie znają, bo sami będą go budować, i sami będą musieli zmierzyć się z wymaganiami i trudnościami jego życia. To, że możemy to robić, że mamy wielu otwartych na taką przyszłość Kościoła kleryków, to też jest polska specyfika.

Był rzeczywiście okres tzw. szczytu papieskiego, który -- jak się zdaje -- minął. Wydaje się, że wróciliśmy teraz do normy. Nie odnoszę wrażenia, że przeżywamy kryzys powołań. Jest raczej wiele rzeczy nastrajających optymistycznie. Kandydatów do seminariów jest nadal wielu. Trudno też w obecnej sytuacji podejrzewać, że ktoś przychodzi do seminarium, bo uważa, że przez bycie księdzem łatwiej się ustawi w życiu, że wybiera tę drogę z powodów tylko materialnych, albo z powodu prestiżu społecznego. Dzisiaj wygląda to niewątpliwie inaczej niż jeszcze kilka lat temu.

Innym zjawiskiem pozytywnym jest o wiele większa otwartość kleryków wobec przełożonych i wobec siebie nawzajem, niż to było na przykład za moich czasów seminaryjnych. Jest coraz większe zrozumienie warunków życia Kościoła w nowej sytuacji nie tylko w Polsce, ale w całym świecie. Są oczywiście także zjawiska negatywne -- na przykład mniejsza odporność psychiczna wielu kleryków, czasem nawet niezdolność do trudnej pracy, która na nich czeka. W Polsce dochodzi także dość wyraźny antyintelektualizm, o którym już wspomniałem. O kryzysie powołań w Polsce nie można jednak mówić.

Myślę, że Sobór nie oczekiwał, że dokonamy reformy, tylko, że będziemy patrzeć na to, co jest, i dokonywać reformy. Z pewnością nie będzie takiego momentu, w którym można będzie powiedzieć, że skończyliśmy, że reforma się już dokonała. Pod pewnymi względami to, co powiedział Sobór już się zdezaktualizowało, są jednak -- i to o wiele liczniejsze -- zadania, które wciąż jeszcze stoją przed nami. Także dlatego ukazują się dokumenty papieskie, ogólnopolskie czy diecezjalne, które mają dopomóc w refleksji nad tym, co się obecnie dzieje, i w pracy zgodnej ze wskazaniami Soboru.

Jest więc tak, że nie możemy od Soboru odejść, ale jednocześnie już od niego odeszliśmy, bo minęło trzydzieści lat. Jest to zatem proces soborowy, który, raz zapoczątkowany, już się w Kościele nie kończy, chociaż potrzeby i wymagania się zmieniają. Sobory oddziałują nie w odcinkach kilku- czy kilkunasto-, czy nawet kilkudziesięcioletnich, ale kilkusetletnich. Do Soboru Watykańskiego II będziemy się odwoływali jeszcze za pięćset lat. W Kościele i to jest piękne, że mówiąc o czymś, co ma być dopiero za pięćset lat, możemy spokojnie powiedzieć "my".

Rozmawiały Elżbieta Adamiak i Anna Karoń-Ostrowska

• ks. Tomasz Węcławski
  ur. 1952, teolog, prof. dr hab. teologii fundamentalnej. Odbył studia filozoficzno-teologiczne w Poznaniu i w Rzymie. Od 1983 wykłada teologię systematyczną na Papieskim Wydziale Teologicznym w Poznaniu. Rektor Arcybiskupiego Seminarium Duchownego w Poznaniu. Opublikował "Obecność i spotkanie", "Zwischen Sprache und Schweigen", "Elementy chrystologii", "Gdzie jest Bóg? Małe wprowadzenie do teologii dla tych, którzy nie boją się myśleć", "Jezus. Bóg, któremu wierzymy", "Wspólny świat religii", "Rekolekcje z Karlem Źapkiem", "W teologii chodzi o Ciebie. Przewodnik po źródłach i skutkach teologicznej wyobraźni". Mieszka w Poznaniu.